آشنایی با کرم ساقه خوار برنج

کرم ساقه خوار برنج از آفات کلیدی بیشتر شالیزار های کشور می باشد. این آفت، گیاه برنج را از مرحله نشاء تا رسیدگی محصول مورد حمله قرار می دهد. اگر چه این آفت در سراسر جهان پراکنده است، ولی در آسیا بیشترین خسارت را وارد می نماید. گونه کرم ساقه خوار نواری با نام علمی  (Chilo suppressalis) یکی از مهمترین آفات در شالیزارهای شمال ایران و برخی مناطق دیگر کشور محسوب می گردد.

خسارت کرم ساقه خوار برنج

خسارت اصلی این آفت مربوط به مرحله لاروی آن میباشد. که ضمن تغذیه از بافتهای مختلف گیاه برنج چهار علائم مشخص در میزبان ایجاد میکند: 

• خسارت پارانشیمی: که همزمان با تغذیه لاروهای سن اول هر نسل روی برگ گیاه برنج در مرحله خزانه و زمین اصلی رخ میدهد. این علامت بصورت خطوط موازی و سفید رنگ که ناشی از تغذیه پارانشیم برگ برنج میباشد قابل مشاهده است. 

• خسارت غلاف برگ: که همزمان با تغذیه لاروهای سنین اولیه هر نسل در زمین اصلی رخ میدهد. این علامت با تغذیه لاروها از قسمت درونی غلاف برگ برنج و زردی عمومی غلاف گیاه برنج قابل مشاهده است. معمولا دو تا سه هفته بعد از نشاکاری در زمین اصلی دیده میشود.
• خسارت مرگ جوانه مرکزی: که همزمان با تغذیه لاروهای سنین مختلف نسل زمستانگذران و نسل اول در زمین اصلی رخ میدهد. این علامت مربوط به زمانی است که لاروها وارد ساقه اصلی برنج شده و با تغذیه از بافت درونی ساقه موجب زرد و خشک شدن آن خواهند شد. این علامت را به اصطلاح hearts Dead گویند. 
• خسارت سر سفیدی خوشه: این علامت مربوط به نسل دوم این آفت است که مصادف با زمان خوشه رفتن و گل دادن گیاه برنج میباشد. تغذیه لارو از قسمت درونی ساقه مانع حرکت شیره گیاهی و پر شدن دانه- ها گردیده و منجر به سفید شدن خوشه میشود که به اصطلاح معروف به (heads White) بوده و منجر به پوک شدن خوشه برنج میگردد. خوشه های سفید برنج در سطح مزرعه برافراشته، و کاملاً نمایان هستند.

زیست شناسی کرم ساقه خوار برنج

زیست شناسی و نحوه خسارت، زمستان گذرانی این آفت بصورت لاروهای بالغ داخل ساقه های باقی مانده برنج و یا علفهای هرز داخل و اطراف مزرعه سپری میشود. 

از اوایل ماه فروردین، با گرم شدن هوا لاروها تبدیل به شفیره شده و شب پره های نسل زمستانگذران ظاهر می شوند. به شب پره های این آفت، حشرات بالغ گفته می شود، که بعد از خروج از پوسته شفیره گی، پرواز جفت گیری را انجام داده و بعد از جفت گیری روی میزبان اصلی تخمگذاری می کنند.

طول عمر حشرات بالغ حدود یک هفته می باشد. این حشره شب پرواز بوده و گرایش شدید به نور به ویژه (لامپهای ماوراء بنفش) نشان می دهد. حشرات کامل این آفت تا مسافتهای زیاد قادر به پرواز بوده (2 تا 16کیلومتر) و با کمک باد می توانند مسافتهای طولانی تری را پرواز نمایند. 

این آفت عموماً در شمال ایران 3 نسل ایجاد می نماید. ولی با رواج کشت برنج راتون (برداشت مضاعف) و کشت مجدد برنج در برخی از مناطق شمالی کشور به ویژه استان مازندران حداقل یک نسل به تعداد نسلهای قبلی افزوده می شود. از آنجاییکه این آفت چند نسلی است بنابراین با مساعد شدن شرایط اقلیمی و توسعه کشتهای متعدد برنج خطر افزایش تعداد نسل قابل پیش بینی است. خسارت اصلی این آفت مربوط به مرحله لاروی آن میباشد.

روشهای کنترل کرم ساقه خوار برنج:

•  کنترل زراعی 

کنترل زراعی آفات برنج که بعد از برداشت برنج از زمین اصلی انجام می شود شامل عملیات زراعی و اقداماتی است که طی آن موجب کاهش جمعیت آفت زمستانگذران می شوند.

این اقدامات شامل شخم هاي اول و دوم، آب تخت پاییزه و زمستانه و رها سازي ماکیان در اراضی شالیزاری است. همچنین کشت گیاهان غیر برنج مانند علوفه ای، روغنی و سبزی ها از کشتهای مهم جایگزین و در عین حال کاهش دهنده جمعیت آفات زمستانگذران می باشد.

از دیگر روشهای زراعی که اساساً جزء روشهاي پیشگیری کننده می باشند می توان به تقسیط کودهاي ازته در فصل زراعی، کاشت همزمان گیاه برنج، کاشت ارقام زودرس و میانرس نام برد. همچنین بعد از برداشت محصول برنج در کشت سنتی و مکانیزه ساقه هاي بریده شده در معرض آفتاب قرار گرفته که این عمل باعث از بین رفتن لاروهاي ساقه خوار برنج می گردد

• کنترل مکانیکی  

وجین و کندن برگ حاوی دستجات تخم در خزانه، ساقه و پنجه های آلوده در زمین اصلی تا حداکثر پنجه زنی، کنترل علفهای هرز اطراف مزرعه و روی مرزها از اقدامات مهم در کنترل مکانیکی است. 

• کنترل فیزیکی

نصب تله هاي نوری (الکتریکی و فانوسی) در مزرعه از دیگر روشهـای مهـم در جلـب و شـکار شـبپـره هـاي ساقه خوار می باشد. در روش فانوسی با نصب تشت آب همراه با مایع شوینده و در روش الکتریکی علاوه بر شکار معمولاً با کنترل لکهاي شیمیایی، حشرات کامل در اطراف تله فوق از دیگر روشهای مؤثر در کـاهش جمعیـت آفت میباشد    

•  کشت ارقام مقاوم

به طور کلی ارقام اصلاح شده پاکوتاه نسبت به ارقام بومی پابلند و ارقامی که در بافت آنها سیلیس بیشتري وجود دارد در برابر خسارت کرم ساقه خوار مقاومتر می باشند.

• کنترل غیر شیمیایی

با توجه به آسیب پذیر بودن اکوسیستم شالیزار استفاده از روشهاي غیر شیمیایی بسیار مورد توجه است. در این راستا یکی از روشهاي سازگار با محیط زیست و سلامت جامعه استفاده از فرمونهاي جنسی است. در ایران براي کنترل و کاهش خسارت کرم ساقه خوار برنج با استفاده از فرمون جنسی حشره به روش اختلال در عمل جفت یابی(disruption Mating )نتایج رضایت بخشی حاصل شده است

سموم توصیه شده جهت کنترل کرم ساقه خوار برنج:

فیپرونیل گرانول کاوش

فیپرونیل سوسپانسیون 5 % کاوش

دیازینون 60% امولوسیون کاوش

دیازینون گرانول کاوش 

منابع:

افشین ولایی، عبدالراحمن زاغی و عمواقلی طبری – آذر ماه 97 دستورالعمل شماره 9 مدیریت کرم ساقه خوار نواری برنج، سازمان حفظ نباتات کشور