اهمیت ذرت در زنجیره غذایی بشر

علف های هرز ذرت از طريق رقابت برای آب، نور و مواد غذایی به گياهان زراعی آسيب می رسانند. و عامل يک سوم خسارتهای وارده به فرآورده های زراعی و يا 10 درصد كل توليد بشمار می روند.

تمام اجزای گیاه ذرت مانند علوفه و دانه در جوامع بشری کاربرد های فراوانی به صورت مستقیم ( صنایع غذایی) و غیر مستقیم (تغذیه دام و طیور) دارد و در امنیت سلامتی و تغذیه ای نقش آفرین است.

دوره بحرانی ذرت به علف های هرز:

دوره بحرانی بهترين فاصله زمانی برای مبارزه مؤثر و مناسب با علفهای هرز در يک محصول زراعی است، زيرا كه مبارزه زود هنگام پيش از اين دوره، به دليل رشد مجدد علفهای هرز باعث كاهش كارآیی مبارزه و افزايش خسارت ميشود و مبارزه ديرهنگام پس از اين دوره نيز به دليل رشد زياد علفهای هرز و افزايش زيانهای وارده به گياه زراعی، كارآيی مؤثری ندارد.

ذرت، نياز مبرمی به كنترل به موقع علفهای هرز دارد و اگر علفهای هرز مزرعه ذرت دير كنترل شوند، ميتوانند عملكرد را بسته به تعداد و نوع علف هرز از 15% تا 100% كاهش دهند. دوره بحرانی ذرت در مقابل علف های هرز 4 هفته پس از كاشت گزارش شده است.

خسارت زا ترین علفهای هرز مزارع ذرت ایران:

مهمترین علفهای هرز مزارع ذرت ایران و پراکنش آنها در استانهای مختلف کشور ذکر شده است. بر اساس این اطلاعات مهمترین علفهای هرز پهن برگ یکساله 17 گونه، علفهای هرز باریک برگ یکساله 4 گونه و علفهای هرز دایمی 11 گونه هستند. 

بررسی های انجام شده در مزارع ذرت استانهای مختلف نشان داد که از بین این علفهای هرز، تاج خروس، سلمه تره، پیچک، قیاق، سوروف، خرفه، ارزن وحشی، تاجریزی، گاو پنبه و پنیرک از اهمیت بیشتری برخوردارند. 

آللوپاتی علف های هرز:

دگرآسیبی یا آللوپاتی (Allelopathy) ویژگی گیاهانی است که با ترشح موادی خاص از ریشهٔ خود مانع رشد گیاهان دیگر شوند.

دگرآسیبی گونه‌ای از تداخل در رشد است که ناشی از تولید مواد شیمیایی توسط بافت‌های زنده یا مرده یا بافت‌های در حال تجزیه می‌باشد. در این حالت گونه‌ای گیاهی که ترکیبات را آزاد می‌کند «دهنده» و گونه دیگر یا گونه تاثیرپذیر را دریافتگر می‌گویند.

بعضی از علفهای هرز مزارع ذرت که دارای ویژگی دگرآسیبی هستند، به دلیل آنکه منجر به کاهش آستانه تحمل ذرت میشوند، مهم ارزیابی میشوند. 

بعضی از این علفهای هرز با وجود اینکه در زیر کانوپی واقع می شوند (مانند اویارسلام) و به نظر نمی رسد بتوانند برای نور، مواد غذایی و آب رقابت جدی با گیاه تنومندی مانند ذرت داشته باشند، اما به دلیل ایجاد سمیت می توانند در کاهش عملکرد ذرت بسیار موثر باشند.

مدیریت تلفیقی علفهای هرز ذرت :

مدیریت تلفیقی علفهاي هرز در مزارع ذرت شامل سه روش ریشه کنی، پیشگیري و کنترل میباشـد. 

در مورد علفهاي هرز مهاجم، ریشه کنی در چارچوب مدیریت علفهاي هرز ذرت جایگـاه دارد. پیشنهاد می شود کشاورزان، مزرعه خود را پیوسته پایش کنند و چنانچه بـا علـف هـرز ناآشـنایی برخـورد کردند که در مزرعه و یا منطقه سابقه حضور ندارد، قبل از بذردهی و یا گسترش اندامهاي تکثیر شـونده، آن را توسط متخصصان شناسایی و سپس ریشه کن کنند.

پیشگیري از علفهای هرز ذرت:

 پیشگیري روشی پیچیده و شامل تلفیقی از عملیات و راهبردها است که مانع از ورود، آلوده سـازي یـا پراکنش علفهاي هرز به مزرعه می شـود (مـینباشـی و همکـاران، 1390 ) پیشـگیري در سـطح مزرعـه، نیازمند آگاهی از چگونگی ورود و تکثیر گونه هاي جدید است. مجموع فعالیـتهـایی ماننـد جلـوگیري از آلودگی مزرعه به بذر و اندامهاي تکثیر شونده علفهاي هرز جدید ( از طریق ورود ماشین آلات، جويهاي آبیاري، ورود دام به مزرعه، استفاده از کود تازه دامی، کنترل علفهاي هرز حاشیه مزرعه و کانالهـاي آب و… )، کنترل لکه هاي آلوده به علفهاي هرز جدید و پیشگیري از تولید بذر، از اجزاي مهم روش پیشگیري هستند. پیشگیري باید در تمام مراحل تولید گیاهـان زراعـی، از تهیـه ماشـین آلات، بـذر، آب و کـود تـا برداشت و فرآوري اجرا شود. در دهه هاي اخیر به دلیل وابستگی بیش از حد به کارایی علـفکـشهـا، بـه موضوع پیشگیري کم توجهی شده و برخی از مشکلات موجود در مزارع ذرت به دلیل بی تـوجهی بـه ایـن روش مهم است.

کنترل علفهای هرز ذرت:

 روش کنترل شامل مجموع روشهاي کنترل غیر شیمیایی و شیمیایی است. در ادامه این قسمت ابتدا  روشهاي کنترل غیر شیمیایی و سپس روش کنترل شیمیایی مورد بحث قرار خواهد گرفـت. 

مهـمتـرین روشهاي کنترل غیر شیمیایی علفهاي هرز شامل روشهاي کنترل زراعـی، مکـانیکی و فیزیکـی اسـت. استفاده از شعله افکن جزو روشهاي فیزیکی است که به دلیل نبود شـعله افکـنهـاي گازسـوز، تحقیقـات زیادي پیرامون آن صورت نگرفته و توصیه هاي کاربردي در کشور وجود ندارد.

•  کنترل زراعی :

حدود 70 درصد کشت ذرت پس از برداشت غلات زمستانه انجام میشود، در نتیجه بهتر است از ارقام زودرس تر یا تراکم بیشتر استفاده شود. بر خلاف نظر کشاورزان، رقم رایج 704 که یک رقم دیررس است براي تمام پهنه هاي اقلیمی مناسب نیست (خاوري و همکاران، 1387 .( کاهش فواصل بین ردیف کاشت از 75 به 65 سانتیمتر در تلفیق با سـایر روشهـا مـیتوانـد کـارایی مصرف علفکش را افزایش دهد. به عنوان مثال، کاهش فواصل ردیف ذرت در تلفیق با نحوه مصرف نوبتی کود نیتروژن (دوسوم هنگام کاشت و یکسوم در 8 برگی ذرت) توانست همزمان بـا کـاهش وزن خشـک علفهاي هرز (تقریبا 50 درصد کمتر نسبت به فاصله ردیف 80 سانتیمتر) باعث افزایش معنی دار عملکرد شود (راسخی و همکاران، 1388 (کاهش فاصله ردیف از 75 سانتیمتر به دلیل مشکل برداشت دانه ذرت عملا براي ذرت علوفه اي مناسبتر است (خاوري و همکاران، 1387 .( معمولا کودهاي مورد نیاز ذرت (بخصوص کود نیتروژن) به صورت سراسري در زمین پخش کـه باعـث می شود که علف هرز و ذرت هر دو فرصت دسترسی یکسانی به کود داشته باشند. پـس توصـیه مـیشـود ابتدا با علفهاي هرز مبارزه و سپس کود نیتروژن اضافه شود. بدیهی است کاربرد نواري بر کاربرد سراسري کــود  برتــري دارد (زنــد، 1383 ؛ قزلــی و همکــاران، 1384 ( 

• تناوب:

تناوب ذرت با محصول دیگر امکان استفاده از علفکشهاي آن محصول را براي کنترل علفهـاي هـرز ذرت پدید می آورد. 

به عنوان مثال، کنترل باریک برگها در ذرت دشوار است، اما در کلزا، چغندرقند، پنبـه و سویا باریک برگ کشها به طور انتخابی به کار میروند و در نتیجه کنترل آنها بـا سـهولت بیشـتر انجـام می شود. 

  آبیاري مزرعه 15 تا 20 روز قبل از کشت ذرت و سپس عملیات خاكورزي سطحی مـی توانـد تـا 75 درصد جمعیت علفهاي هرز ذرت را کاهش دهد که در تلفیق با انجام کولتیواتور مـیتوانـد حـذف کامـل علفکش را به دنبال داشته باشد (باغستانی و زند، 1387)

• کنترل مکانیکی :

مهمترین روشهاي مکانیکی کنترل علفهای هرز ذرت در حال حاضر، استفاده ازکولتیواتور بین ردیفی و دوم کشت کف جوی و جابجایی جوی با پشته است. 

کولتیواتوردر داخل ردیفهای کاشت ذرت از طریق دفن کامل یا نسبی علفهاي هرز، از ریشه درآوردن علفهاي هرز و قطع تماس ریشه آنهـا بـا خـاک باعـث کنترل آنها می شود. 

استفاده از کولتیواتور (با تیغههاي ثابت یا دوار) در دو مرحله ابتدا قبـل از 4 برگـی شدن ذرت (10 تا 15 سانتیمتري ذرت) و سپس 7 تا 10 روز بعد، بسته به شرایط رشد گیـاه زراعـی و علفهای هرز توصیه می شود. اغلب مطالعات بر استفاده تلفیقی از کولتیواتور و مصرف علفکشها تاکیـد دارند. این روش میتواند به شکل مصرف علفکشهای پیشکشـت ( مانند علفکش ای پی تی سی ) یـا پـیش رویشـی (ماننـد استوکلر) برای کنترل علفهای هرز و استفاده از یک یا دو نوبت کولتیواتور در مرحله رشـد مناسـب ذرت باشد (نجات و همکاران، 1388؛ رستمی و همکاران، 1388) به هر صـورت بایـد از انجـام کولتیواتـور در خاک مرطوب، عمق زیاد و پس از  رسیدن گیاه به ارتفاع 50 سانتیمتر پرهیز شود.

• کنترل شیمیایی:

 قبل از کنترل شیمیایی توصیه میشود کشاورزان وکارشناسان مربوطه علفکش هـای بـا نحـوه عمـل مشابه را شناسایی و در برنامه های مدیریتی براي رعایت تناوب در مصرف علفکـشهـا یـا اخـتلاط آنهـا استفاده کنند (زند و همکاران، الف 1389؛ زند و همکاران ب1387 ؛ زند و همکاران، 1386 ) تاکنون 12 علفکش براي کنترل علفهای هرز ذرت توصیه شده که یکی از آنها (آلاکلر) از رده خارج شـده اسـت. از میان 11 علفکش ثبت شده مجاز برای کنترل شیمیایی علفهای هـرز ذرت، چهـار علـفکـش( بازدارنـده استولاکتات سنتتاز (ALS یک علـفکـش شـبه اکسـین، یـک علـفکـش بازدارنـده هـاي فتوسـنتز در فتوسیستم II (آترازین)  علفکش بازدارنده هـای سـنتز چربـی( ای پی تی سی)  دو علـفکـش بازدارنـده تقسـیم سـلولی(استوکلر)  و دو علفکش نیز مخلوطی از دو یا چند علفکش از گروه های مختلف هسـتند( بروموکسینیل + ام سی پی آ )  

نکته مهم:

علفکشهای تنظیم کننده رشد مخلوط توفوردی + ام سی پی آ ، موجب اختلال در رشد و پیچ خوردگی، ضخیم و طویل شدن برگها و ساقه ها می شود (موسوی و همکاران، 1384؛ نیلور،)

علایم خسارت شامل خمیدگی و پیچیدگی ساقه ها و دمبرگها، تورم ساقه، بویژه در محل گرهها، طویل شدن، فنجانی شدن و پیچ خوردگی برگ است .

مرگ گیاهان حساس به این علفکشها نیز بتدریج و معمولاً 3 تا 5 هفته پس از سمپاشی اتفاق میافتد. علفکشهاي شبه اکسینی ممکن است به دلیل ایجاد شوك باعث توقف موقت رشد در ذرت شوند یا حتی در اثر مصرف زیاد یا دیرهنگام باعث علایمی از جمله فلسی شدن و پیچیدگی برگها و متراکم شدن آنها در یک نقطه در گرههاي پایینی، و پیچیدگی و شلاقی شدن ریشه ها و کاهش تماس آنها با خاك  و خطر افتادگی در اثر وزش باد میشود (خاوري و همکاران، 1387)

علف کش های مورد استفاده در مزارع ذرت :

نیکوسولفورون کاوش

ای پی تی سی کاوش

لینورون کاوش

منابع:

حسن مومنی، همایون کاظمی، حسین رنجبر اقدم و محمد حسن هاديزاده بوالقاسم قاسمی، رضا پوررحیم، فرحناز جهانشاهی افشار، عارف معروف، فاطمه شفقی و فریبا میقانی . 1395دستنامه گیاهپزشکی ذرت موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور.

اسكندر زند محمدعلي باغستاني محمدحسن هادي زاده 1393 دستورالعمل: مديريت علف هرزهاي در مزارع ذرت ايران  موسسه تحقيقات گياه